تابآوری و احساس تعلق در کودکان و نوجوانان

خلاصه :

تابآوری توجه ما را به وجود خطر معطوف میسازد و ما را در موفقیت مقابل سختیها یاری میکند. با مطالعه سرگذشت موفقیت افراد، خانوادهها و جوامع می‌توانیم با پیادهسازی و ترویج این برنامهها، موفقیت افرادی را که در معرض خطر یا مشکل هستند، تسهیل کنیم. تابآوری مجموعه‌ای از پدیده‌هایی که علی‌رغم وجود تهدید جدی برای انطباق یا رشد، با نتایج و پیامدهای خوب همرا می‌شوند (مستن، 2001). یکی از مفاهیم مرتبط با تابآوری، احساس تعلق میباشد. وضعيت و موقعيت قانوني روابط كودكان، جايي‌كه در آن زندگي مي‌كنند و همچنين شرايط زندگي آنها رابطه‌ي خيلي نزديكي با ديدگاه «احساس تعلق» دارند و مطالعات مربوط به تربيت و سازگاری كودكان با اين موارد، به‌طور كاملي اين مسائل را مورد بحث قرار داده‌اند (لاكوك و هارت، 2005).
مفهوم «احساس تعلق» ريشه در جامعه‌شناسي، انسان‌شناسي و همچنين روان‌شناسي دارد. در نتيجه، نسبت به «دلبستگی»، «احساس تعلق» مفهومی گسترده، کلی و تا حدودي تحليلي مي‌باشد. درک مفهوم احساس تعلق مي‌تواند كمك شاياني در برنامه‌ريزي راهبردی فعاليت‌هاي عملي تاب‌آوري در كودكان و بزرگسالان به عمل بياورد. ام‍ّا تا چه حد مي‌توانيم بگوييم كه اين مفهوم ريشه در پژوهش و نظریهی تاب‌آوري نيز دارد؟ بررسی پژوهشهای مربوط به تاب‌آوري كه به «تاب‌آوري در خانواده و جامعه» پرداخته است، مشخص میکند که هرچند تعاريف مربوط به احساس تعلق به صورت ضمني و آشكار رابطه‌اي با تاب‌آوري ندارند، ام‍ّا در اصل، ايدهی «احساس تعلق» برگرفته از مفهوم تاب‌آوري نيز مي‌باشد.
كادر 1. احساس تعلق افزایش دهنده تابآوری در کودکان
با استفاده از روشهای مداخله‌ای زیر میتوان به كودكان كمك کرد تا روابط خوب و سازندهای با خانواده، دوستان و ديگران برقرار نمايند.
به كودك كمك كنيم تا با عوامل تأثيرگذارِ مثبت رابطه برقرار کند.
جايي را براي كودك پيدا كنيم كه آنجا را دوست داشته باشد.
احساس تعلق شامل مسئوليت‌پذيري و تعهد نيز مي‌باشد.
به كودك كمك كنيم دوست پيدا كند و با ساير كودكان نيز رابطه برقرار کند.
بر زمان‌ و مكان‌هاي خوب متمركز شويم.
در مورد جايي‌كه كودك از آنجا آماده است، حس خاصي را در او ايجاد نماييم.
افرادي را دور هم جمع كنيم كه كودكان با آنها احساس راحتي مي‌كند.
تجربهای خوب و به یادماندنی از يك فرد/ چيز جديد پيش‌بيني كنيم.
به كودك كمك كنيم جايگاه خود را در زندگی درك كند.

اين ايده در مورد انسان به اثبات رسيده است كه افراد نيازمند آن هستند كه احساس كنند به چيزي علاقه دارند، و بخشي از يك هستیِ بزرگ خودشان هستند و در بين گروهي از انسان‌ها كه با آنها در ارتباطند، به برخي احساس و علاقهی خاصي دارند. به عنوان مجموعه‌اي از مكانيزم‌ها، احساس تعلق ما را قادر مي‌سازد براساس پيش‌بيني‌هايمان و پتانسیلهایی كه در اختيار داريم زندگيمان را به سمت بقا و پايداري سوق دهيم (بائوميستر و ليئري، 1995). ما به احساس تعلق و دوست‌داشتن نياز داريم زيرا همه‌ي ما همانند كودكان، دنيا را به عنوان جايي براي كشف چيزهاي جديد، به همراه ترس و اشتياق، سپري مي‌كنيم. كودكاني كه در طول زندگي‌شان احساس تعلق و علاقهی مثبتي نداشته‌اند، در بهره‌گيري و استفاده از فرصت‌هاي پيشرفت و رشد زندگي خود آرامشي نخواهند داشت. در حالت كلي اين بدان‌ معناست كه يادگيري براي آنها دشوار جلوه مي‌كند و به همين دليل طوري رفتار مي‌كنند كه به‌خاطر همين رفتار، افراد آنها را رد مي‌كنند. نتايج پژوهشها و تجربيات عملي گسترده نشان مي‌دهند كه ايجاد فرصت‌هاي دلبستگی و علاقه‌مندی از سوي سرپرستان در طول 2 سال اول زندگي كودكان در رشد بهينه آنها نقش بسزايي دارد. در زیر، برخی عوامل مؤثر در افزایش احساس تعلق در کودکان (بویژه کودکان آسیب دیده)، که نهایتاً منجبر به افزایش تابآوری در آنها میشود، آورده میشود:
جايي را براي كودك پيدا كنيد كه آنجا را دوست داشته باشد (يا نسبت به آن‌جا احساس تعلق داشته باشد).
اين راه حل مداخله‌اي به ما مي‌آموزد كه دلبستگی و احساس تعلق تا چه اندازه‌اي مهم هستند. اين تأکید ما را ترغيب مي‌كند تا جايي را براي كودك پيدا كنيم كه يادآور خانه او باشد. همان‌طور كه پژوهشها نشان مي‌دهد، در چنين مكاني كودكان احساس خواهند كرد كه در جايي همچون جوّ خانواده‌ي خود قرار دارند. آنها انسجام خانوادگي را در آن محيط احساس خواهند كرد.
به كودكان كمك كنيم با عوامل مثبت تأثيرگذار رابطه برقرار نمايند
برقراري روابط عاطفي ایمن در طول دو سال اول زندگي كودك، نقش بسزايي در رشد و پيشرفت وی و همچنين شكل‌گيري علاقه و احساس تعلق او برجاي مي‌گذارد. مشخص است كه برقراري چنين رابطه‌اي از سوي كودك نيازمند داشتن ارتباط با عوامل مثبت، سازنده و تأثيرگذار مي‌باشد.
برقراری روابط سالم، نتايج بهتري خواهند داشت
بسياري از كودكانی كه در شرايط نامساعد زندگي مي‌كنند، در طول زندگي‌شان با عوامل متعددِ شکنندهای مواجه مي‌شوند، که همين امر امكان روبه‌رو شدن با عوامل تأثيرگذار خوب و متعدد را حاصل مي‌آورد. قرارگرفتن در معرض عوامل خوب و تأثيرگذار مي‌تواند تأثير «جبراني» خوبي در پي داشته باشد (ا‌ُدوتري رايت و ماتسن، 19: 2005). اين مكانيزم‌ها میتوانند به نقطه‌ي شروعی منتهي شوند که در چنين نقطه‌اي روابط سالم كودكان، نسبت به روابط ناسالم، تأثيرگذاري بيشتري در زندگي‌شان خواهد داشت. از ديدگاه نظریه پردازان تاب‌آوري، آن منجر به پيدايش «نقطه‌ي عطف» خواهد شد، که در آن كودكان از يك مرحله‌ي خاص وارد مرحله‌ي ديگري مي‌شوند (كوئين تون و راتر، 1988).
احساس تعلق شامل مسئوليت‌پذيري و تعهد نيز مي‌باشد
احساس تعلق صرفاً به معناي دادن و گرفتن و یک چیز مبادلهای نيست، بلكه یک مفهوم متقابل بین افراد میباشد. بورديو که به موضوع احساسات در خانواده میپردازد بیان میکند كه: «احساسات و تعهدات پذیرفته شده در خانواده از طريق تأييد و تقويت‌ تعداد نامحدودي از تعاملها پدید میآید و تلاش مي‌شود از طريق يك روش متناوب ابداعي تثبیت شوند» (بورديو، 1996). با اين حال بررسي احساس تعلق و علاقه در روابط عاطفيِ اوليه نشان مي‌دهد که «نيازمندي به هم» يكي از دلايل اصلي برقراري ارتباط است.
روي زمان‌ها و مكان‌هاي خوب تمركز كنيد
براي كودكاني كه در زندگي‌شان مشكلات زيادي دارند، اهميت از بين رفتن فرصت‌هاي خوب بايد معلوم شود. با تداوم شرایط خاص احتمالاً ميزان تاب‌آوري كودكان نيز افزايش يابد و تا حدودی با شرايط موجود منطبق و سازگار شوند. براي مثال اگر پرستار از كودك در يك پارك حيوانات اهلي فيلمي ويدئويي ضبط كند در حالی که تصویر افراد ضبط شده در آن شاد و خوشحال هستند، بعدها مشاهده‌ي اين فيلم مي‌تواند تأثير بسزايي داشته باشد. بازنگري اين فيلم در سال‌هاي آتي به كودك خواهد فهماند هرچند گاهي اوقات شرايط زندگي‌اش او را آزرده است، اما لحظات و قسمت‌هاي شاد و مفرحي نيز در زندگي‌اش داشته است كه به هيچ عنوان نمي‌توان اين لحظات را در زير ناراحتي‌ها و مشكلات دفن كرد.
به كودك كمك كنيد دوستان جديدي پيدا كند و با ساير كودكان نيز اختلاط كند.
فرصت برقراري و افزایش روابط با همسالان از تأثير بسزايي در زندگي كودكان به ویژه آنهایی که در شرايط نامساعد زندگی مي‌كنند، برخوردار است. یافتههای پژوهشگران نشان میدهد كودكاني که بتوانند به اين سرمايه‌هاي اجتماعي همچون برقراري رابطه و پيوندهاي دوستانه دست‌يابند، مي‌توانند در طول زندگي خود از اين روابط بهره ببرند. حتي چنين روابطي ممكن است فرصت‌هاي موفقيت و شاد شدن را نيز براي آنها به ارمغان بياورد.كمك به كودكان براي برقراري رابطه با همسالان، روابطي ایمن و سالم را برايشان بوجود میآورد كه در طول اين روابط با مدل‌هاي نقش‌پذيري و مسئوليت‌پذيري در قبال ديگران نيز آشنا مي‌شوند و در امتداد اين روابط، هم رشد مي‌كنند و هم به تجربه‌هاي ارزشمند دست مي‌يابند.
References
Masten, A. S. (2001). Ordinary magic: Resilience processes in development. American Psychologist, 56(3), 227-238.
McCubbin, L. D., & McCubbin, H. I. (2005). Culture and ethnic identity in family resilience: Dynamic processes in trauma and transformation of indigenous people. In M. Ungar (Ed.), Handbook for working with children and youth (pp. 27-44). London: Sage.
Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117, 497-529.
Bourdieu, P. (1996). On the family as a realized category. Theory, Culture and Society, 13(3), 19-26.
O'Dougherty Wright, M., & Masten, A. S. (2005). Resilience processes in development. In S. Goldstein & R. B. Brooks (Eds.), Handbook of resilience in children (pp. 17-37). New York: Kluwer Academic/Plenum.